Minna lýðræði, takk

Eftir öld misheppnaðra stjórnarskipunartilrauna stendur lýðræði uppi sem sigurvegari á Vesturlöndum. Enn er deilt um hve beint það á að vera, en yfirleitt er lýðræði sem slíkt ekki dregið í efa. En eins og það er útfært í dag innrætir það okkur yfirlæti og andfélagsleg viðhorf. Merki þess sjást í trú okkar á réttmæti þess að leggja öðrum lífsreglurnar, jafnvel þegar þær koma okkur ekkert við. Fuss og svei gegn fátækt, rusli og vímuefnaneyslu er yfirleitt beint að þinginu sem ætti að “gera eitthvað í þessu”, en leti hrópandans til að gera nokkuð sjálfur kemur sjaldan til tals. Ríkið verður þannig í ímyndun okkar töfrasproti sem bannar hluti sem okkur hugnast ekki og kaupir hluti sem okkur langar í, beitir valdi þar sem okkur langar ekki að beita því sjálf og sér um þurfandi sem okkur langar ekki að koma nálægt.

“Sem okkur langar” er orðafar sem fólk sættir sig misvel við í lýðræðislegu samhengi, og almennt betur ef viðkomandi er í hópnum sem náði sínu fram. Ráðamenn grípa þetta loðna orð á lofti og segja “okkur” þurfa kirkjur, virkjanir og tónlistarhús. Í beinu lýðræði um þessa hluti erum “við” sögð hafa ákveðið þá, þótt minnihlutinn sé enn jafn ósammála og fyrr. Þeir sem láta í lægri hlut mega malda í móinn sem þeir vilja, þótt þeir endi á að borga eins og hinir fyrir verkefnin. Við virkjanasmíð getur það líka gerst að miklu fleiri en íbúar við bakka árinnar ráða hvort áin verði virkjuð, og miklu fleiri en viljugir virkjendur borga fyrir virkjunina. Það að gróðanum sé í orði haldið í almannaeigu er svo notað sem réttlæting á kúgun árbakkabúa til að samþykkja virkjunina.

Með því að taka sífellt sameiginlegar ákvarðanir um málefni sem varða aðeins fáa þátttakendur er okkur innrætt skeytingarleysi gagnvart sjálfsákvörðunarrétti annarra. Sumum þykir þannig eðlilegt að taka sameiginlegar ákvarðanir um hvort samkynhneigðir megi giftast – eða jafnvel hvort þeir megi vera samkynhneigðir yfirhöfuð! Þar skortir alveg þá tilfinningu að þetta kemur okkur ekkert við. Sama hverjum við hrífumst af kemur hrifning annarra okkur ekki við, og raunar ekkert sem þau gera, ef það er ekki á okkar kostnað. Þetta vandamál óþarfra og ofvirkra kosninga og ákvarðanatöku hyrfi ef við værum heiðarleg og létum ekki eins og allt sem fræðilega mætti kjósa um skipti okkur máli.

Ég átti nýlega í samræðum um stjórnarfar, sem strönduðu á kjarnyrtri yfirlýsingu viðmælandans: “ég vil halda í réttinn til að troða skoðun minni á aðra”. Það er augljóst að slíkur réttur hefur enga merkingu í jafnaðarsamfélagi, þar sem enginn er í stöðu til að gera sína skoðun að lögum. En þessi afstaða sprettur fullkomlega eðlilega af lýðræðishugsjóninni, þeirri hugmynd að ef við erum nógu mörg gegn nógu fáum megum við alveg troða okkar skoðun á þá. Þegar ríkið er milliliður þurfum við ekki einu sinni að horfast í augu við þá sem ákvörðunin kemur illa við, svo sem fólk sem þarf að víkja af landi sínu fyrir almannaframkvæmdum. Ef þau mæta okkur getum við alltaf yppt öxlum og bent á Hina Lýðræðislegu Ákvörðun sem hinn raunverulega sökudólg.

Því er ekki að neita að lýðræði er gott tæki fyrir hóp, sem vill koma einhverju í verk, til að ákveða hvernig á að fara að því. Við, sem viljum smíða tónlistarhús, getum sagt hve mikið hvert okkar er reiðubúið að láta af hendi rakna til þess, og tekið svo ákvörðun um stærð þess og gluggafjölda að gefnum þeim skilyrðum. Við getum tekið gagnkvæma ákvörðun að stunda aldrei samkynhneigt kynlíf, og ákveðið lýðræðislega viðurlögin. En að taka ákvarðanir fyrir annarra hönd, að kjósa um málefni, sem ekki snúa að sjálfsvörn, sem sumir vilja einfaldlega ekki lúta meirihlutaákvörðun í, er yfirgangur. Kannski langar “okkur” til að halda í almennt og haftalítið lýðræði, en á meðan við þurfum ekki að horfast í augu við beinar og óbeinar afleiðingar ákvarðana okkar er of auðvelt að gleyma hvaða vald felst í því, vald sem hefur ef til vill ekki rétt á sér, og hvers beiting er tignarlaus og andfélagsleg.